Vaders woedende oog

Er schijnt een kaal peertje in het werk van Paul van der Steen, een gloeilamp die licht werpt op taferelen vol woede en wellust. Steen, zoals de tekenaar zich kortweg noemt, is als illustrator vooral bekend om zijn virtuoze karikaturen in Het Parool, NRC-Boeken en Steen’s schrijvers scheurkalender 2017. In de tentoonstelling ‘De tuin der onlusten’, te zien in de Haarlemse Kunsthandel Kruis-weg 68, hangt nu zijn vrije werk uit de afgelopen jaren. Weergaloos van vorm, met een genadeloze inhoud, en niet altijd geschikt voor preutse kijkers.

De titel van de tentoonstelling verwijst naar het drieluik ‘Tuin der lusten’ van Jheronimus Bosch, maar het zijn vooral 20ste eeuwse kunstenaars die Steen inspireren. Dat peertje bijvoorbeeld komt uit de ‘Guernica’ van Picasso, net als de zeestervormige klauw die in veel tekeningen opduikt. Er zitten ook krijsende koppen in, die hij dankt aan Bacon en zijn schilderijen van pausen en rouwende figuren. Hun pijn is bij Steen onverdund op papier gezet, hier en daar versierd met zijn kenmerkende, krullende arcering.

Drie thema’s domineren de expositie. Er is dat eerbetoon aan de Traditie, waarbij de olieverf der Groten is vervangen door de balpen van Steen, zonder dat dit afbreuk doet aan de zeggingskracht. Picasso’s peertje wordt er nog schrijnender door. En dan is er het thema van De Vader, waarover Steen schrijft: “Mijn vader was een voortdurend depressieve man. Achter de zware somberheid vermoedde ik als kind angstaanjagende woede, die mede door zware onderdrukkende pillen werd ingetoomd. Eens in de zoveel tijd moet ik een paar prenten maken van de vaderfiguur. Ik noem de serie ‘Mijn vader en ik’ omdat het de weerslag is van mijn eigen verdriet en woede omtrent mijn vaders ziektebeeld.” Juist die woede maakt dat dit het meest indringende werk oplevert. Er hangt in de ruimte een grote tekening met een woest weggekraste vader tegen het decor van de ‘Guernica’. Wijnspatten voegen extra agressie toe, vaders oog blijft ons razend aanstaren. Ernaast hangen vijftien kleinere tekeningen waarop de vaderfiguur vol frustratie wordt uitgewist, tevergeefs, want verdwijnen doet hij niet.

Steens erotische werk kan voor sommigen een steen des aanstoots zijn, reden waarom de in zwarte dummy’s getekende heftigheid  in een ladenkastje ligt. Wie grimmige seks met opdringerige fallussen schuwt, laat de laatjes liever dicht. Even goed jammer, want Steens virtuositeit is ook hier van een hoog niveau en bovendien is hij consequent in zijn kunsthistorische verwijzingen. Het geworstel van Bacons figuren en de machteloze hand van Picasso keren telkens terug en onderstrepen de nabijheid van lust en onlust, van verkrachting en vervoering. Ook aan zwarte humor ontbreekt het niet. Een van de dummy’s is getiteld ‘Het Grote Okki- en Taptoe Vakantieboek voor jongens en meisjes (tussen de veertien en zestien)’. Steen heeft op het titelblad een rol King-pepermunt getekend omdat vieze mannen in deze prentenserie snoepjes uitdelen aan hitsige tieners, en daar blijft het niet bij.

Vooruitlopend op kritische reacties vraagt de website van de galerie retorisch: “Wat tonen de vrije tekeningen van Paul van der Steen: schoonheid of lelijkheid, lust of onlust? U mag het zelf allemaal bedenken, als u zijn werk maar niet kapotmaakt, en hem niet doodschiet. Want dat soort onlust tegenwoordig…”

Paul van der Steen – De tuin der onlusten, t/m25 februari in Kunsthandel Kruis-weg 68, Haarlem, geopend do/vr/za 11-18 uur.

Op 27 januari 17.00 uur geeft Steen een lezing over zijn vrije werk. Er is een beperkt aantal plaatsen beschikbaar, aanmelden via info@kruis-weg.68.com.

Deze recensie stond op 17 januari 2017 in de Volkskrant.