Jan Kruis had spijt

Voor een schepper van fictie is het een grote eer om door te dringen tot de volksmond. Het overkwam Jan Kruis met het ‘Hoipipeloi!’ van Jeroen-poep-aan-je-schoen en met het ‘geholpen’ huisdier dat we de Jeweetwel-kater zijn gaan noemen. Het zijn personages uit de familiestrip ‘Jan, Jans en de kinderen’ die in 1970 door Kruis is bedacht. Afgelopen donderdag is de tekenaar op 83-jarige leeftijd in zijn boerderij te Mantinge overleden, maar het stripgezin blijft niet verweesd achter, want de reeks wordt nog altijd met veel succes uitgegeven.

Kruis werd in 1933 in Rotterdam geboren, volgde er de Academie voor Beeldende Kunst en belandde in de reclame, maar zijn hart lag meer bij het striptekenen. In de jaren zestig werkte hij voor de bladen Pep, Kuifje en Sjors, tot Libelle hem vroeg of hij een opvolger wilde bedenken voor de belegen strip Bessie Turf. Zo ontstond de roemruchte familie Tromp, die is opgebouwd uit besnorde vader Jan, de puntneuzige moeder Jans, puberdochter Karlijn en Catootje met het brilletje. Het kwartet werd aangevuld met opa Gerrit, BOM-moeder Hanna en nakomer Gertje.

Er zat een hoop herkenbare dynamiek in dit gezelschap, genoeg om een halve eeuw lang maatschappelijke ontwikkelingen op mild-satirische toon te kunnen behandelen. Nederland worstelde in de jaren zeventig en tachtig met veranderende rolpatronen binnen het gezin en Jan, Jans en de kinderen bracht fijntjes in beeld met welke strubbelingen dat gepaard ging. Het succes van de strip werd bevorderd door de kolossale oplage van Libelle in haar bloeitijd (met een oplage van boven de 700.000 exemplaren) en door de heldere presentatie van de strip: acht plaatjes gescheiden door een dunne lijn en nauwelijks iets van decor, zodat de aandacht volledig kwam te liggen op de personages en hun tekst.

De emancipatie van de vrouw was een belangrijke motor voor de verhaallijnen van de strip, want als één personage zich wil ontwikkelen, kan de rest niet achterblijven. Libelle is echter geen Opzij, en dus wordt de emancipatie met de nodige scepsis in beeld gebracht. In aflevering 41 besluit Jans dat een vrouw geen slaaf is “van haar bankstel en de overgordijnen” en dat ze een echte baan gaat zoeken: ze wordt typiste bij een internationale bank. Het wordt een pijnlijke verrassing, want haar collegaatjes praten de godganse dag over hun aanstaande verloving en de uitzet. Voor Kruis waren veel werkende vrouwen blijkbaar tikgeiten die zo snel mogelijk de huwelijkse staat in wilden vluchten. Intussen moet stripvader Jan wel mee-emanciperen, strijken, afwassen en lijdzaam toezien hoe zijn vrouw samen met feministische Hanna een politieke partij opricht: Vrouwmens 94.

Ondanks alle grappen was het portret dat Kruis gaf van ‘de hoeksteen van de samenleving’ zo waarheidsgetrouw dat een in 2010 verschenen jubileumuitgave over Jan, Jans en de kinderen deze ondertitel kreeg: ‘Het Hollandse gezinsleven in beeld’. Hierin schrijft de Libelle-redactie opgelucht dat ‘de zachte metroman’ passé is, maar het is de vraag of huisman Jan het in zich heeft om macho te worden: hij is een sukkelaar die dutjes doet, over de stofzuigerslang struikelt en onder het telefoneren door zijn vrouw wordt aangekleed alsof hij een kleuter is. Zonder enige overtuiging stelt hij: “Een sterke persoonlijkheid is vereist, wil je, als MAN, binnen je gezin nog wat gezag hebben…” (aflevering 422). Kruis, die ooit een levensgroot schilderij van zichzelf als motorrijder maakte, betwijfelde of de man zich staande kan houden in een door vrouwen gedomineerde omgeving.

Van 1970 tot en met 1999 heeft Jan Kruis aan het roer van de strip gestaan, met Joop Wiggers als uitgever, daarna werden de rechten verkocht aan VNU/Sanoma en werd het tekenwerk overgenomen door de Jan Kruis Studio. Met die overgang is veel moois verloren gegaan, want de karakteristieke Kruis-krasjes zijn vervangen door een egale, onpersoonlijke lijn. Commercieel gezien maakt dat weinig uit: er worden jaarlijks nog altijd 125.000 albums verkocht.

De bejaarde tekenaar droomde van een eigen Jan Kruis Museum in de gemeente Midden-Drenthe, dat er niet gekomen is. Hij schreef: “Ik zag kansen, maar het plan dat ik koesterde ging ver boven mijn krachten.” Andere projecten kwamen wel van de grond. Kruis schilderde twee jaar lang aan een monumentaal portret van de koninklijke familie dat in de raadszaal van het gemeentehuis in Ballum op Ameland hangt, en publiceerde een tweedelige, geïllustreerde versie van Multatuli’s Woutertje Pieterse. Ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag verscheen de Jan Kruis Glossy, een ‘personality magazine’ waarbij ook een video-interview met Frank Evenblij hoorde. Hierin zei Kruis bittere spijt te hebben van de verkoop van zijn stripfamilie aan Sanoma: “Ik ben er nog niet helemaal overheen.”

Dit IM stond op 20 januari 2017 in de Volkskrant. Foto: Gert Jan Pos.